موعود هادی

آب آهن تاب (تافته) از دیدگاه طب سنتی ایران - بخش اول 

و انزلنا الحدید فیها بأس شدید و منافع للناس
مختصری که هم اکنون تقدیم خوانندگان عزیز می شود، نگاهی گذرا و اجمالی به اهمیت و ارزش آب آهن تاب (تافته) از دیدگاه طب سنتی ایران است. مباحث کامل موضوع، شامل بحث آهن یونیزه و مولکولی و تاثیر آب آهن تاب (تافته) در رفع کم خونی و کاربردهای بسیار زیاد آن در طب ایرانی، به عنوان کتابچه ای مستقل انتشار خواهد یافت. قصد ما در این نوشتار کوتاه، آگاه نمودن کسانی است که دانسته یا نادانسته به موضوع تاخته اند و بدون آنکه به مطلب رسوخ داشته باشند و بتوانند برهانی علمی در مقابل آن اقامه نمایند، داد سخن داده اند، که باید گفت عِرض خود می بری و زحمت ما می داری  . آهن یا حدید واژه ای مبارک است؛ در قرآن کریم آمده است که ما آهن را فرو فرستادیم (نازل کردیم) نزول آهن هم ناظر به جنبه مادی آن است و هم دال به ارزش معنوی، جنبه ی مادی آن است که، حقیقتاً آهن نازل شده از آسمان است در هنگام تشکیل کره زمین زمانی که یک گلوله آتشین بود و توسط گرد و غبار کیهانی احاطه شده بود، عناصر سنگین از جمله آهن در هنگام سرد شدن همراه با حرکت چرخشی زمین به علت میدان جاذبه ی آن مانند بارش باران، فرود می آمدند، این نزول آسمانی با نزول معنوی آهن نیز ارتباط دارد و رمز ایجاز شگفت انگیز آیه قرآن است که می فرماید: در آن قدرتی افزون (نیرویی شدید) و منافعی برای مردمان قرار دادیم، قدرت آهن، جلوه ها و جنبه های گوناگونی دارد.
آهن در ساختار منازل، سدهای بزرگ، وسایل متعدد مورد استفاده ی بشر، سلاح های جنگی و بسیاری از ابزارهای مهم حیات بشری کاربرد دارد. لذا مصداق نیرویی شدید و توانمندی عظیم الهی است، جالب آنکه بدانید آهن در بدن نیز قوت بخش است. همچنانکه خواهیم گفت، آهن مقوی معده، مقوی نیروی جنسی و تقویت کننده طحال، روده ها و بخش های مهمی از بدن ماست، پس واژه "بأس شدید" یا نیروی شدید بسیار با حکمت بیان شده است و هر دو جنبه یعنی کاربرد آهن در ساختمانها و ابزار خشن و در اعضاء لطیف وجود آدمی از جمله خون، حکمت و ظرافت خلقت الهی را به آدمی گوشزد می کند. وجود آهن در ساختمان هموگلوبین در گلبول های قرمز خون، اوج این لطافت و ظرافت است در برابر خشونت جنگ افزار های آهنین و   جالب آنکه اگر در مقابل هم قرار گیرد خون بر شمشیر پیروز خواهد شد که رسم همیشه تاریخ و تقدیر مبتنی بر حکمت الهی است.
و اکنون به بحث اصلی خود راجع به کاربرد های آب آهن تاب (تافته) در طب سنتی ایران بپردازیم.
اگر بخواهیم ابتداً تصویری کلی از کاربرد آهن در طب سنتی ایران ارائه نماییم، لازم است که بیماری هایی را که برای درمان آنها از آب آهن تاب (تافته( استفاده می کنیم، نام ببریم که شامل موارد ذیل است:
. 1)    ضعف طحال یا بزرگی آن (هر دو مورد می تواند ناشی از بیماری های متفاوت باشد(
. 2)    ضعف معده (به علت شلی یا نقصان هضم(
3)    . ضعف کبد
. 4)    جراحات یا زخم های سیستم گوارشی از دهان تا مقعد
. 5)    بواسیر و جراحات احشائی به طور کلی جرحات داخلی
6)    . دردهای ناحیه مقعد و کف لگن
7)    . عفونت روده و اسهال ها و بخصوص اسهال های مزمن
. 8)    عفونت هاری ناشی از سگ هار به خصوص در مرحله ترس از آب(هیدروفوبی(
. 9)    زردی رخسار و رنگ پریدگی (ناشی از کم خونی فقر آهن در اکثر موارد(
. 10)    هیضه اختلال گوارشی پس از پر خوری یا خوردن غذای نا مناسب با تهوع، استفراغ و اسهال
11)    . آب آوردن شکم یا آسیت (إستسقاء(
. 12)    سلس البول یا آمدن ادرار قطره قطره و بدون کنترل فرد بیمار (dribbling)
. 13)    در بیماری های قلبی و خفقان
. 14)    در تقویت کلیه ها
. 15)    تقویت نیروی جنسی
. 16)    تقویت اشتهاء
17)    . موثر در اکثر امراض ناشی از سرد مزاجی (امراض بارده(
بیماری های طحال و کبد از جمله امراض بسیار مهم و گاهی مهلک هستند که امروزه در جدول اختلالات حاد و مزمن احشاء شکمی مطرح می شوند، آب آهن تاب (تافته( یعنی آبی که آهن گداخته در آن خاموش شده است از ترکیبات موثر بر طحال است که در بزرگی یا ورم آن مورد استفاده قرار می گیرد.
شیخ الرئیس ابن سینا در قانون می گوید که علاج ورم سخت طحال مصرف کردن گندنای بیابانی با آب آهنگران (آبی که در آن آهن گداخته خاموش شده است) می باشد.

1. در کتاب سوم از قانون نیز می گوید نوشابه بیماران "طحال ورم کرده" آبی است که آهن سرخ شده در آن خاموش شده باشد

 
2. ابن نفیس در "الشامل" که از بزرگترین منابع مفردات طب سنتی است در کاربرد آب آهن تاب(تافته) می گوید: اگر آهن گداخته را وارد آب کنیم تا سرد شود، جهت ورم طحال سودمند است.
3. حکیم بزرگ ایرانی، عقیل خراسانی نیز در مبحث "ماء الحدید" در خلاصه الحکمه می گوید که آب چه از معدن آهن برآید یا آنکه آهن تفته را در آن سرد نمایند، جهت امراض طحال نافع است
4. و همین موضوع را رازی در کتاب با ارزش خود به نام منافع و ضررهای غذاها با عنوان "منافع الاغذیه و مضارها" عنوان می نماید که آبی که کیفیت آهنی را پذیرفته یعنی آهن در آن حل شده است موجب تقویت معده و کوچک شدن طحال است(5). همین مضامین راجع به ضعف کبد مورد بحث بوده است و در منافع مورد بحث آمده است.
یکی از کاربرد های آب آهن تاب (تافته) در ارتباط با شلی یا استرخاء و ضعف کارکرد معده است.
جرجانی در ذخیره خوارمشاهی می گوید که آب معدن آهن همه ی احشاء را سود دارد خاصه معده(6).
کتاب مشهور داوود انطاکی نیز کاربرد آب آهن تاب(تافته) را در بیماری های معده بیان می کند او می گوید اگر آهن گداخته در آب خاموش شود جهت اختلال معدی و شلی آن تاثیر درمانی دارد(7).
در اکثر منابع طب سنتی ایران آب آهن تاب(تافته) جهت تقویت دستگاه گوارش مطرح شده است در "مخزن الادویه" عقیلی نیز به صراحت اثر تقویتی آن در ضعف معده و کبد بیان شده است. مولف می گوید آب آهن تافته در این مورد به غایت موثر است(8) که عین همین مفهوم در " تحفه ی حکیم مومن" تائید شده است.(9)
جراحات و زخم های گوارشی از دهان تا مقعد همچنین بواسیر و جراحات احشائی نسبت به آب آهن تاب(تافته) از خود واکنش نشان می دهند، این موضوع را ارزانی در بیان کیفیت آب آهن دار توضیح می دهد(10) و در کتاب ارزشمند " مخزن الادویه" در ذیل "ماء  الحدید" به تفصیل (11) آمده است.
یکی از کاربردهای جالب آب آهن تاب(تافته) در شکم دردها و دردهای ناحیه ی کف لگن و مقعد است دردهای ناحیه ی لگن در بسیاری از اوقات دردناک است و پزشک را به چالش می کشد، لذا، کاربرد آب آهن تاب(تافته) در این مورد می تواند کمک درمان بسیار مناسبی باشد، این موضوع را "ابن نفیس" در "شامل" در مبحث مورد نظر مطرح کرده است(12). اشاره به تاثیرات موضعی در دردهای ناحیه ی مقعد و کف لگن در "تحفه حکیم مومن" نیز به چشم می خورد(13)
عفونت ها از موارد مهم کاربردهای آب آهن در طب سنتی ایران است؛ عفونت های روده و اسهال های مزمن غیر عفونی نیز در این تقسیم بندی جای می گیرند، اگر هیضه به مفهوم اسهال و استفراغ متعاقب پرخوری یا خوردن غذای نامناسب باشد در این تقسیم بندی جای دارد، و در اغلب منابع در کنار یکدیگر از آن یاد شده است.
آب آهن تاب(تافته) بدینگونه در اسهال ها قابل استفاده است به نظر می رسد که به توجه به موضوع هیضه در اسهال های مزمن، این کاربردها در اکثر موارد به اسهال غیر عفونی یا اختلال عملکردی مرتبط باشد. لذا عقیلی خراسانی می گوید: در اسهال های دموی و در خونریزی غیرطبیعی زنانه یا نزف هیض که بیش از مقدار طبیعی خونریزی داریم و در استرخاء یا شلی معده که موجب ضعف آن است،دوغ آهن تافته تاثیر بیشتری به جای می گذارد، به نظر می رسد که در این مورد تشدید قبض بیشتر دخیل باشد(15) و همین موضوع را در طب اکبری با عنوان دوغ آهن جوش می بینیم که عبارت است از دوغی که با وارد کردن آهن گداخته به جوش می آید(16)
ارزانی در سایر موارد که مخالف قبض آب آهن تاب(تافته)،کاربرد درمانی آن را مطرح می کند، به جهت رفع مزه ترش و قبض آن پیش بینی می کند که با آب عسل میل گردد(17)
از جمله کاربردهای مهم این ترکیب یعنی آب آهن تافته یا آهن تاب در مسمومیت هاست،در بیماری عفونی هاری که ناشی از مسمومیت با گاز سگ هار است و سیری پیشرونده و کشنده دارد، آب آهن تاب(تافته) می تواند نقش موثری ایفا کند. ابن نفیس می گوید هرگاه بیمار به مرحله ای می رسد که از آب وحشت دارد (که آن را هیدرفوبی می گویند) آب آهن تاب(تافته) را به او بخورانید، تغییرات سیستم مغز و اعصاب در گزش هاری با تابلوی، نامطلوبی رو به افزایش است در مرحله هیدروفوبی، ترکیبات ناشی از آب آهن تافته با تاثیر احتمالی بر سیستم عصبی، عمل خواهد کرد، گنجاندن این دستور پزشکی در پرتوکل درمانی هاری می تواند به عنوان یک پیشنهاد درمانی مطرح گردد(18)

منابع و ارجاعات
1)    ابن سینا. حسین بن علی. قانون در طب . کتاب سوم. جلد اول صفحه 540 ترجمه عبدالرحمن شرفکندی نشر سروش 1368
2)    ابن سینا. حسین بن علی. قانون در طب . کتاب سوم. جلد اول صفحه 353 ترجمه عبدالرحمن شرفکندی نشر سروش 1368
3)    ابن نفیس الشامل فی صناعه الطبیه جلد نهم صفحه 311 چاپ دانشگاه علوم پزشکی ایران
4)    عقیلی خراسانی شیرازی، محمد حسین خلاصه الحکمه جلد اول صفحه 462 انتشارات اسماعیلی سال 1385
5)    زکریای رازی، محمد "منافع الاغذیه و مضارها"
6)    جرجانی، محمد ابن احمد الحسینی جلد سوم صفحه 63 دوره چهارجلدی با مقدمه دکتر جلال مصطفوی چاپ بهمن
7)    انطاکی داوود "تذکره فی العلاج بالاعشاب" چاپ دار ابن هیثم مصر قاره صفحه 150
8)    عقیلی خراسانی میر محمد حسین مخزن الادویه تحقیق از سید مرتضی ابطحی نشر حبل المتین جلد دوم صفحه 397
9)    حسینی مومن تحفه المومنین صفحه 289 با مقدمه آقای روضاتی نشر مهدوی سال 1376
10)     به پاورقی شماره 5 مراجعه شود موضوع بهداشت غذایی
11)    رجوع شود به مبحث ماءالحدید مذکور در پانوشت بند 8 مذکور این مقاله
12)    عبارت ابن نفیس" و ینفع به المبطونین" در باب ماء الحدید است راجع به پانوشت 3 مذکور در مقاله
دیباچه کتاب مربوط به دکتر محمد مهدی اصفهانی و ناشر موسسه مطالعات تاریخ پزشکی و طب اسلامی دانشگاه علوم پزشکی ایران
13)    حکیم مومن حسینی مساله ی تاثیر بر درد را در مجموعه علائم با واژه " بغایت موثر" ذکر نموده است پانوشت 9 مذکور در مقاله
14)    ارزانی حکیم محمد اکبر طب اکبری جلد اول مبحث هیضه صفحه 608 که هیضه را حرکت مواد فاسده که به قی و اسهال مندفع می شوند و در منبع دیگر میزان الطب ارزانی (همان مولف) هیضه را دفع مواد هضم ناشده و فاسده از معده به طریق قی و اسهال می گوید صفحه 256 چاپ 1380 نشر سما
15)    منبع این بحث راجع است به پاورقی شماره 8 مذکور در این مقاله
16)    میزان الطب مبحث هیضه مذکور در پاورقی 14
17)    زکریای رازی محمد  منافع الاغذیه و مضارها مذکور در پاورقی 5 تحت عنوان آبی که آهن دارد صفحه 44 همان منبع
18)    عبارت ابن نفیس در الشامل این است" إذا اطفئ کراراً انفع دواء للمکلوب" جلد 9  صفحه 311